ZIVONİ HƏXƏDƏ

ZIVONİ HƏXƏDƏ

Tolışə zıvoni həxədə ve nıvıştəşone, veyə tasıbon kardəşone, ijənən nıvıştedən, ijənən tasıbon şedən. Əmmo əmə iqlə çiy yodo bekardedəmon – zıvoni ıştən dasturon (ğaydon) hestin ki, bəvon fik doy vəs kardedə ki, bızni “qo çiki hiyədəy”…

ASLAN QURBANOV

Har numrədə Aslan bilə həxədə məlumat doy bəştə ğarz zınedəm, çumçiko əv cərədəye, çətinətiyədəy, bə hisob har tolışi ğarze əçəy durumi həxədə omuto. Azən ım məlumaton Aslani nezə odəmonku səydəm. Aslani həxədə jəqoən veyə məlumat ni, iqlə əy zınedəm ki, əv manqədə 2 kərə de kəy de telefoni qəp jəydə, ha 3 manqədə 1 kərə bəy icozə doydən ki, deştə ov-avlodon vindemon bıkə, çəy xəşi normale, ıştəni çok hiss kardedə iyən deçəmə rujnomə vasitə bə həmməkəsi ıştə səlomi rosnedə. Xıdo ıştı zindoni bə okə Aslan bilə…

KƏLƏNTƏƏ ŞAİRON

Çəmə tolışi himicımədə, lıvemonədə xəyli pətyorə şairon, ənıvışton hestin ki, “Tolışon Sədo” rujnomə çəvon amonsə ğərol qətedə. Az iqlə-iqlə nom bıqətom bəpe ki, hiç nıbu i səhifə nom bıbu. Əmmo hakanə vindedəş ki, çəmə şairon, ənıvışton moəmo bə ruje, həminə ruj ya dəvardə, yaanki hələ navadəy, rujnoməən vaxti-vaxtədə beşe zınedəni ki, çəmə ğırbinə-ğurbinə şairon vaxtədə təbrikkəyş, tınən boştə ğarz zınedəş ki, hiç nıbo əvoni ən nez beşə rujnomədə təbrikkəş. Çə şaironədə qıləyən Nəriman Tolışiye. Çımı de Nəriman muəllimi oşnəti tarix bə 1996-minnə sori dəmandedə. Həminə tarixədə şair Baladdin Veşo vəyədə az de Nəriman muəllimi oşnə bem, duze, peşo dırozə soron əmə i yəndı nıvindemone, əmmo 2010-minnə sorədə az bə “Tolışi Sədo” rujnomə omyədə Likədə Nəriman muəllimi pəydo kardıme, çəyku kali məsləhəton səme, çəyku kali çiyon omutıme, hejo ısətən çəyku çiçonsə omutedəm, ha, çəmə oşnəti ijənən dəvom kardışe. Sentyabri 29-ədə Nəriman muəllimi 59 əmij (sin) təmom be. De Xıdo rizo, ehanə ə ruj bəmə ğısmət bıbu, Nəriman muəllimi həxədə qeş-qeşi omə sorədə bənıvıştem, çumçiko omə sorədə Nəriman muəllimi 60 əmıj – yubileyə əmij təmom bedə və əmənən “Tolışon Sədo” i numrə bəy həsr bəkardemon. Imsor Nəriman muəllimi kırt təbrik kardedəm, çəy həxədə iqlə əy votedəm ki, Nəriman muəllim kama tolışonədəy ki, az bəvon Ustod votedəm…

Omə manqi 10-də co Ustod – Camal Lələzoə 70 sin təmom bedə, bə hisob az rujnomə ım numrə bə Camal muəllimi həsr kardəme. Camal muəllimi həxədə iqlə fraqmenti bıvotom vəs bəkarde. 2011-minnə sori iyunə manqədə çəmə rujnomə iminnə numrə beşeyədə çəmə kali tolışon mıni baykot karde həxədə ğərol doşone, Likədə Nəriman muəllim, Lankonədə Mirtağı muəllim (Xıdo əy rəhmətkə), Masallıədən Xanali Tolış, Allahverdi Bayrami iyən Camal Lələzoə çımı peştədə mandin, mıni çə baykoto bekardışone. Əvon bəvədə çımı peştədə mandə nəbəyn – az çə baykoto beşe nəznim, hukman rujnomə sə vadəym…

Təvəlludon mubarək Ustodon!

ÇƏMƏ ZIVON

Çəmə zıvon ve qəncine, əçəy qrammatika omutero soron lozimin, əmmo tolışə xəlğ ə qrammatika hejo ım zıvonədə oqətəşe. Isət kali “zıvondor”on eqınyən çəmə zıvoni səpe boştəro eksperiment bardedən. Bımon etirozən karde bedəni ki, məvotbən əvon zıvonşunasin, tolışi bıvotəmon zıvondor. Ha, çiç kardedən ım zıvondoron, az bınıvıştom, şımənən bahandən. Məvotbən soron dırozi çəmə zıvon sərost oko doə bə ni, şairon-ədibon sıxanon rost nıvıştəşon ni, “çəmə” vırədə bəpe “çe əmə”, “çəvon” vırədə “çe əvon”, “çımı” vırədə “çe mı”, “çəy” vırədə “çe əy” nıvıştəşonbəy. Çı ideya muəllifən qıləy pesoxtə kinəye ki, məvotbən ə kinə zıvondore, zıvoni ğaydon zınedə, bı barədə elmi koon səpe ko kardedə. Isət boəmon “çı-(çe)-çə” navsıxanon (ımon şikilədə – şəkilçi nin, navsıxanonin) səpe. Əmə arada bə tolışi zıvoni ğaydon əməl kardedənimon. Lozim be-nıbe çı (çe) navsıxanon dəfırsınedəmon bə nıvıştəy. Az soron dırozi de zıvoni ğalim, bə hisob zınedəm ki, umumən nıvıştəyədə bə çı (çe) navsıxanon ehtiyoc kam bedə. Boçi? Isət izahat bədom. Im nıvıştəy handəkəs ehanə fik bıdə bəvinde ki, az i kərə “çı” (“çı ideya muəllifən – bu ideyanın müəllifi də”), dı kərəən “çə” (“çə baykoto – o baykotdan”) navsıxanon oko doəme. Isət boənən “çı (çe) çə” navsıxanon həxədə qəp bıjənəmon. Boçisə çəmə ənıvışton “çı (çe)” navsıxanon ve oko doydən. Yəne tolışi zıvonədə bı navsıxanon ehtiyoc heste? Çımı zınəy bı navsıxanon jəqoən ve ehtiyoc ni, çumçiko zıvon ıştən əvoni sıraku bekardedə. Misalon dialoqi formada vardedəm:

– Rafiqin paltosu batdı – Rafiqi palto vi be – ısət iyo kali ənıvışton “çı (çe) Rafiqi” ənıvıştin, iyo bə çı (çe) navsıxani ehtiyoc heste? Çımı zınəy ni.

– Hansı Rafiqin? – Kom Rafiqi? – bı parsi dığğətkən!

– Bu Rafiqin – Çı Rafiqi, O Rafiqin – Çə Rafiqi.

İyo vinde bedə ki, tolışi zıvonədə “çı” navsıxan nezi, “çə” navsıxan diyəro nuşo doydə. “Çe” navsıxani həxədə nıvışte umumən ehtiyoc vindedənim, çumçiko “çe” mucərrəd qıləy navsıxane ki, məhəlli oko doə bedə, yəne çəmə ədəbi zıvonədə oko doə bə ni, yaanki kam oko doə bə, bə hisob “çe” navsıxani motərizə dılədə doəme.

Tolışi zıvonədə çı tırki zıvoni ın\in\un\ün\nın\nin\nun\nün şikilədon de samiti sə bə ismon iyən feilonədə de “i” şikilədə nıvıştə-votə bedə, məsələn: “Rafiqi kitob çəy dasto eqıni”, “Sənubəri hovə bə dukon şe”, “İslami pərçəm hejo barzədə bəbe” iyən co cumlon, əmmo de saiti sə bə ismon, feilon umumən be şikilədəy nıvıştə-votə bedən, məsələn “Ruqayyə (Rüqəyyanın) rukə bıyə bə vişə şəbe”, “əv çopo (çarpayının) səpe olaxtəbe” iyən co cumlon. Be bəzne ki, kali cumlon ım ğaydon ğəbul nıkən, çumçiko tolışi zıvoni oko doə areal ve hıvuje. Isət oqardəmon bə “çe mı”, “çe əy”, “çe əmə” iyən co pesoxtə sıxanon. Penə cumlədə nıvıştəme ki, “çı” navsıxan nezi, (çımı) “çə” navsıxan diyəro (çəy) nuşo doydə, yəne “çe mı” nıvışte əbıni, “çımı” nıvışte lozime, “çe əmə” nıvışte əbıni “çəmə” (iyo “I” eqınedə) nıvışte lozime, “çe əvon” ne, “çəvon” (iyoən qıləy “Ə” eqınedə), “çe əy” ne, “çəy” (iyoən qıləy “Ə” eqınedə) nıvışte lozime, ve təəsuf ki, çəmə kali ustodə ənıvışton bı avantura ıştə roziyəti doəşone, ıştə nıvıştəyonədə “çe əmə, çe əvon” pesoxtə sıxanon oko doydən. Az hisob kardedəm ki, peş ım izahati çəmə ustodə ənıvışton çə avanturiston kənoo diyəro bəben, bə zıvoni dasturon əməl bəkarden, ehanə jəqo nıbu az bə stilədə bə nıvıştəyon i kərəən rujnomədə ədənim, ən kami bəpe fikkəmon ki, yəne çəmə xəlğ, çəmə ustodə alimon boçi i kərəən bıbu ım “çe əmə, çe əvon” pesoxtə əvəzəkon oko doəşon ni? Ehanə ım pesoxtə əvəzəkon bəbəyn yəğen çəmə xəlğ, çəmə ustodə alimon əvoni oko ədəyn…

Hey zıvoni həxədə qəp jəmone, boənən “be” sərostəti vardə şikilədəy həxədən tikəy sıxan bıkəmon. Çəmə kali ənıvışton ım “be” sərostəti vardə şikilədəy sərost nıvışte zınedənin. “Be” sərostəti vardə şikilədəy feilo co nıvışte lozim beədə ivrədə nıvıştedən, ivrədə nıvışte lozim beədə co nıvıştedən. Isət az ım “be” sərostəti vardə şikilədəy həm de sıxanon ivrədə, həmən de sıxanon co bənıvıştem, çə cumlon tərcumonən bədom ki, çəmə ənıvışton i kərəən jıqo xəton vanıdən. Boənən misalon oko bıdəmon: “Həminə canq ən yolə canqbe – həmin döyüş ən böyük döyüş idi”, “Həminə canq ən yolə canq be – həmin döyüş ən böyük döyüş oldu”,“Əçəy işkil çə rujiku ve be – o gündən onun problemləri çoxaldı”, “Im tikəy ve be – bu bir az çox oldu”, “Traktor sığon aradə dəmandəbe – traktor daşların arasında ilişmişdi”,“Traktor sığon aradə dəmandə be (iyo “dəmande”ən nıvışte-vote bəbe) – traktor daşların arasında ilişdi”.

Vardə misalonku vinde bedə ki, “be” sərostəti vardə şikilədəy dəvardə zəmonədə (keçmiş zamanda) de feili bə ivrə, ısətnə zəmonədə (indiki zamanda) feiliku co nıvıştə bedə. (ısətnə orfoqrafik luğətədə “feil” nıvıştə bə).

Hisob kardedəm ki, bı nıvıştəyədə bə ve çiyon oşkoəti vardıme, omə numronədən bə zıvoni kali ğaydon ıştə nəzə bə handəkəson rosne pidəme, bə hisob Xıdo əmonədə bıbəmon…

Rafiq CƏLİLOV

“Tolışon Sədo” N: 149